W jaki sposób wspólnik może odejść ze spółki jawnej?

1. Wypowiedzenie umowy spółki jawnej przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika

Jak wynika z art. 61 § 1 k.s.h., jeżeli spółkę zawarto na czas nieoznaczony, wspólnik może wypowiedzieć umowę spółki jedynie na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego, przy czym spółkę zawartą na czas życia wspólnika uważa się właśnie za zawartą na czas nieoznaczony. Umowa może przewidywać korzystniejszy termin wypowiedzenia.

Należy także pamiętać, że zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2009 r., sygn. akt II CSK 614/08, 

wypowiedzenie umowy spółki jawnej pod warunkiem jest niedopuszczalne.

Wspólnik wypowiedzenia musi dokonać w formie pisemnego oświadczenia, które należy złożyć pozostałym wspólnikom albo wspólnikowi uprawnionemu do reprezentowania spółki.

Innym przypadkiem, skutkującym wyłączeniem wspólnika ze spółki jawnej wbrew jego woli jest ten uregulowany w art. 62 § 2 k.s.h, tj. jeżeli w ciągu ostatnich sześciu miesięcy przeprowadzono bezskutecznie egzekucję z ruchomości wspólnika, wówczas jego wierzyciel, który na podstawie tytułu egzekucyjnego uzyskał zajęcie roszczeń służących wspólnikowi w przypadku jego wystąpienia lub rozwiązania spółki, może wypowiedzieć umowę spółki na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego, nawet gdy umowa spółki była zawarta na czas oznaczony. Jeżeli umowa spółki przewiduje krótszy termin wypowiedzenia, wierzyciel może skorzystać z terminu umownego. Co ważne, przeciwne postanowienia umowy są wówczas nieważne. 

ustalenie przesłanki bezskuteczności egzekucji może nastąpić na podstawie każdego dowodu, z którego wynika, że spółka nie ma majątku pozwalającego na zaspokojenie wierzyciela. 

2. Ogłoszenie upadłości wspólnika lub wyłączenie wspólnika przez sąd

Przyczyną rozwiązania spółki może być również ogłoszenie upadłości jej wspólnika. Jak wynika z orzecznictwa, samo wystąpienie przesłanki określonej w art. 58 pkt 4 k.s.h. (ogłoszenie upadłości) nie skutkuje wygaśnięciem udziału wspólnika będącego w upadłości, ale co do zasady, stanowi podstawę prowadzenia likwidacji spółki jawnej, z wyjątkiem przypadku określonego w art. 64 k.s.h. Przepis ten daje możliwość zgodnego ustalenia przez pozostałych wspólników dalszego prowadzenia spółki (patrz również niżej). Podjęta przez pozostałych wspólników uchwała, która stanowi ochronę przed żądaniem przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego w stosunku do spółki jawnej, jest wolą kontynuowania działalności w formie spółki jawnej.

Natomiast, stosownie zaś do art. 63 § 1 k.s.h., każdy wspólnik może z ważnych powodów żądać rozwiązania spółki przez sąd. Co jednak istotne, jeżeli ważny powód zachodzi po stronie tylko jednego ze wspólników, sąd może na wniosek pozostałych wspólników orzec o wyłączeniu tego wspólnika ze spółki.

Wyjaśnić trzeba, że ustawodawca nie wskazuje, co należy rozumieć pod pojęciem „ważnego powodu”. W tym zakresie posiłkować trzeba się orzecznictwem (w tym Sądu Najwyższego), z którego wynika, że ważne powody mogą mieć charakter obiektywny, tj. przedmiotowy, niezwiązany z osobą któregokolwiek ze wspólników (np. trwała niemożność osiągnięcia celu gospodarczego spółki, zmniejszenie majątku spółki powodujące, że dalsza jej działalność jest niemożliwa lub niecelowa, trwała niezdolność do konkurowania na rynku), lub subiektywny, tj. podmiotowy, odnoszący się do osoby wspólnika. Jednocześnie przyczyny subiektywne mogą stanowić okoliczności zawinione przez wspólnika (np. naruszenie zakazu konkurencji - art. 57 § 3 k.s.h., popełnienie przestępstwa, nieuczciwe lub niedbałe prowadzenie spraw spółki, dokonanie czynów na szkodę innego wspólnika), a także niezawinione (np. długotrwała choroba wspólnika, konieczność wyjazdu za granicę, opuszczenie miejscowości, w której spółka ma siedzibę i prowadzi swą działalność, niemożność wniesienia umówionego wkładu, której nie można było przewidzieć). Ogólnie przyjmuje się, że ważnym powodem są takie okoliczności, których powstanie stwarza przeszkodę lub znaczne utrudnienie dalszej działalności spółki lub czyni jej dalsze istnienie niecelowym lub bezprzedmiotowym.

W każdym przypadku ocena tego, czy okoliczności stanowiące podstawę złożenia powództwa o wykluczenie wspólnika stanowią ważny powód w rozumieniu art. 63 § 2 k.s.h. należy do sądu. Sąd Najwyższy w swoim wyroku z dnia 8 września 2016 r., sygn. akt II CSK 781/15, podniósł, że utrata zaufania może być powodem wyłączenia wspólnika ze spółki. Musi być ona jednak oparta na obiektywnych i racjonalnych przesłankach. Sam konflikt między wspólnikami nie może bowiem być przyczyną wyłączenia.

Sąd Najwyższy dodatkowo wyjaśnił, że istnienie ważnych powodów wyłączenia wspólnika należy oceniać według stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy. Jego zdaniem, nie do zaakceptowania byłby pogląd, jakoby sąd nie mógł czy nie musiał uwzględniać, iż przyczyna konfliktu między wspólnikami wygasła, a wspólnik, w stosunku, do którego zgłoszono żądanie wyłączenia jest bierny i podejmuje działania zmierzające do wyciszenia konfliktu. Zupełnie odmienną kwestią jest konieczność dokonania analizy, czy zmiana postaw wspólnika po zaistnieniu "ważnych powodów" jest elementem jedynie strategii procesowej, co należy już do sfery oceny dowodów.

Powyższe wnioski Sądu Najwyższego, mają doniosłe skutki praktyczne w przypadku, gdy wspólnik, o którego wyłączenie ze spółki występujesz do sądu, w celu zachowania swojego miejsca działałby w sposób sugerujący iluzoryczne chęci doprowadzenia do ustania ważnych przyczyn swojego wyłączenia.

Sąd Najwyższy wyjaśnił także, że żądanie wyłączenia wspólnika, jako jedyny przewidziany przez prawo sposób przymusowego usunięcia wspólnika ze struktury organizacyjnej spółki, z woli pozostałych wspólników, powinno być traktowane jako środek ostateczny. Jest to sankcja za destrukcyjne dla spółki niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków wynikających ze stosunku członkostwa, a także za zaistnienie po stronie wspólnika innych okoliczności, sprzecznych z treścią tego stosunku i niekorzystnych dla spółki. Ratio legis tego przepisu jest ochrona spółki, w sytuacji, gdy zachowanie wspólnika w sposób negatywny wpływa na jej funkcjonowanie, a brak jest uzasadnienia do jej rozwiązania z tego powodu. Celem postępowania o wyłączenie wspólnika jest zmiana składu osobowego spółki poprzez usunięcie z niej wspólnika, którego dalsze pozostawanie w spółce, z uwagi na jego przymioty osobiste lub indywidualne zachowania (zawinione lub niezawinione) zagrażałoby interesom spółki lub usprawiedliwionym interesom pozostałych wspólników. Nie stanowi podstawy wyłączenia wspólnika, a może prowadzić do zgłoszenia żądania rozwiązania spółki, nawet doniosła przyczyna, ale zachodząca po stronie spółki lub wszystkich wspólników.

3. Konsekwencje wyjścia wspólnika ze spółki jawnej

1. Dalsze trwanie spółki jawnej

Zgodnie z art. 64 § 1 k.s.h. spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami, jeżeli umowa spółki tak stanowi lub pozostali wspólnicy tak postanowią.

Uzgodnienie takie powinno w przypadku ogłoszenia upadłości nastąpić niezwłocznie, a w przypadku wypowiedzenia – przed upływem terminu wypowiedzenia. W przeciwnym razie spadkobierca, syndyk lub wspólnik, który wypowiedział umowę spółki, a także jego wierzyciel, mogą domagać się przeprowadzenia likwidacji (patrz niżej).

W myśl art. 65 § 1 k.s.h., w przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki wartość udziału kapitałowego wspólnika albo jego spadkobiercy oznacza się na podstawie odrębnego, poza sprawozdaniem finansowym, osobno sporządzonego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki.

Jako dzień bilansowy przyjąć należy:
1) w przypadku wypowiedzenia – ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia;
2) w przypadku śmierci wspólnika lub ogłoszenia upadłości – dzień śmierci (otwarcia spadku) albo dzień ogłoszenia upadłości;
3) w przypadku wyłączenia wspólnika, które ma nastąpić na mocy prawomocnego orzeczenia sądu – dzień wniesienia pozwu.
Udział kapitałowy obliczony w ten sposób powinien być wypłacony w pieniądzu. Rzeczy wniesione do spółki przez wspólnika tylko do używania (korzystania, np. w wyniku najmu) zwraca się w naturze. Jeżeli udział kapitałowy wspólnika występującego albo spadkobiercy wspólnika przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość.

Wspólnik występujący będzie uczestniczył w zysku i stracie ze spraw jeszcze niezakończonych; lecz nie ma on jednak wpływu na ich prowadzenie. Może jednak żądać wyjaśnień, rachunków oraz podziału zysku z końcem każdego roku obrotowego.

2. Dalsze funkcjonowanie w ramach samodzielnie prowadzonej działalności

Wyjaśnić należy, że jeśli jesteś wspólnikiem w spółce składającej się z dwóch wspólników, a rozwiązanie spółki inicjuje Twój wspólnik, to pamiętać musisz, że można kontynuować działalność, a przy braku zgody wspólnika sąd może Ci przyznać prawo do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem, zgodnie z art. 65 k.s.h. Pamiętaj jednak, że jak podniósł Sąd Apelacyjny w Katowicach w swoim wyroku z dnia 18 stycznia 2013 r., sygn. akt V ACa 730/12, „skoro bowiem w dwuosobowej spółce jawnej pozostaje jeden ze wspólników, to dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa w tej formie prawnej jest niemożliwe. Decyzja pozostałego wspólnika o kontynuacji działalności gospodarczej zapobiegnie likwidacji przedsiębiorstwa i pozwoli na dalsze jego funkcjonowanie w ramach samodzielnie prowadzonej działalności”.

3. Likwidacja spółki jawnej

Zasadą jest, że w przypadku zajścia którejś z przyczyn powodujących rozwiązanie spółki, należy przeprowadzenie jej likwidację, chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności spółki (art. 67 k.s.h.). Likwidacja spółki może być zatem zaniechana jedynie wtedy, gdy wspólnicy uzgodnią inny sposób zakończenia działalności spółki. Sposób ten musi wyraźnie wynikać z umowy lub uchwały podjętej przez wspólników (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 stycznia 2013 r., sygn. akt V Acz 945/12). 

I tak, przykładowo, w przypadku rozwiązania spółki jawnej mocą jednomyślnej uchwały wspólników, bez przeprowadzenia likwidacji i przy jednoczesnym stwierdzeniu w uchwale rozwiązującej spółkę, że za ewentualne niezaspokojone należności odpowiedzialność będą ponosić dotychczasowi wspólnicy, wspólnicy rozwiązanej w ten sposób spółki jawnej mają status jej następców prawnych, uprawnionych do działania w postępowaniu sądowym, mającym za przedmiot decyzję określającą spółce zobowiązanie w podatku od nieruchomości (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z dnia 6 października 2017 r., sygn. akt I SA/Lu 569/17). Pamiętaj też, że jako wspólnik spółki jawnej, której byt prawny zakończył się bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego będziesz ponosił solidarną odpowiedzialność z innymi wspólnikami za zobowiązania spółki. 

Trzeba też rozważać proste i bezpieczne formy likwidacji przez np. zbycie całego przedsiębiorstwa pod tytułem ogólnym z zastosowaniem sukcesji uniwersalnej, tak aby na nabywców dokonać przelewów/cesji w zakresie wszelkich niezakończonych kwestii, umów, zobowiązań oraz przejęcia długów.

Jak podniósł w swoim wyroku z dnia 13 stycznia 2010 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie, jeżeli wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności spółki niż przeprowadzenie likwidacji to ich uzgodnienia nie mogą pogorszyć sytuacji wierzycieli spółki, w szczególności nie mogą modyfikować zasad odpowiedzialności wskazanych w 22 § 2 k.s.h., zatem do chwili zaspokojenia wierzycieli spółki każdy wspólnik odpowiada bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami W szczególności wykreślenie spółki jawnej z rejestru przedsiębiorców nie wpływa na utrzymanie się odpowiedzialności solidarnej wspólników tej spółki.

Dlatego też przypadku likwidacji spółki jej likwidatorami są wszyscy wspólnicy. Wspólnicy mogą jednakże powołać na likwidatorów tylko niektórych spośród siebie, jak również osoby spoza swego grona. Uchwała taka wymaga jednomyślności, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Dodatkowo, jeśli przyczyną rozwiązania spółki jawnej jest upadłość jednego z jej wspólników, w okresie likwidacji uprawnienia upadłego wykonuje wyłącznie syndyk masy upadłości, on też z mocy prawa zastępuje upadłego wspólnika w pełnieniu obowiązków likwidatora (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 marca 2018 r., sygn. akt I ACa 599/17). 

Zadaniem likwidatorów jest zakończenie bieżących interesów spółki, ściągnięcie wierzytelności, wypełnienie zobowiązań i upłynnienie majątku spółki chyba, że dochodzi do zbycia przedsiębiorstwa. Nowe interesy mogą być podejmowane w trakcie likwidacji tylko w przypadku, gdy jest to niezbędne do ukończenia spraw w toku.

W stosunkach wewnętrznych likwidatorzy są obowiązani stosować się do uchwał wspólników. Natomiast, likwidatorzy ustanowieni przez sąd powinni stosować się tylko do jednomyślnych uchwał powziętych przez wspólników oraz przez inne osoby mające interes prawny, które spowodowały ustanowienie likwidatorów przez sąd.

Należy dodać, że w przypadku wypowiedzenia umowy spółki przez wierzyciela wspólnika lub ogłoszenia upadłości wspólnika porozumienie w sprawie zakończenia działalności spółki po zaistnieniu powodu rozwiązania spółki wymaga zgody odpowiednio tego wierzyciela lub syndyka upadłego wspólnika.

Likwidatorzy mają obowiązek zgłosić zakończenie likwidacji i złożyć wniosek o wykreślenie spółki z rejestru. W przypadku rozwiązania spółki bez przeprowadzenia likwidacji, obowiązek złożenia wniosku ciąży na wspólnikach. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U.2022.1467 t.j.),
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1740 t.j.),
• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 r., V CKN 416/01, OSNC 2004/7-8/129.
• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2007 r., IV CSK 165/07, LEX nr 377004.