Umowne uregulowanie współpracy przedsiębiorców

Użytkownik serwisu prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą. W ramach swojej aktywności czynnie współpracuje z innymi przedsiębiorcami, w tym w szczególności dwiema spółkami z ograniczoną odpowiedzialnością. Wspólnie realizują prace na rzecz kontrahentów zagranicznych. 

W ramach wypracowanego modelu współpracy Użytkownik serwisu otrzymuje całość wynagrodzenia od zagranicznego kontrahenta po czym przekazuje je w odpowiednich, ustalonych, częściach swoim partnerom biznesowym w ramach zapłaty za ich udział w przedsięwzięciu. Taka konfiguracja współpracy gospodarczej skłoniła Użytkownika serwisu do rozważenia możliwości skonstruowania umowy określającej takie warunki współpracy.

Swoboda umów

Zgodnie z art. 3531 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, dalej jako: „k.c.”) strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Norma wywodzona z tego przepisu określana jest w praktyce jako „zasada swobody umów” - w oparciu o nią strony przystępujące do zawarcia umowy mogą zatem swobodnie kształtować zakres łączących je praw i zobowiązań, tak długo jak poczynione ustalenia nie stoją w sprzeczności z generalnymi zasadami prawa cywilnego.

Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego „zasada swobody umów ujęta wprost w art. 3531 k.c. znajduje zastosowanie w sferze obligacyjnych stosunków umownych i obejmuje trzy zasadnicze aspekty: po pierwsze - swobodę zawarcia umowy, po drugie - swobodę wyboru kontrahenta, po trzecie - swobodę kształtowania treści i celu umowy przez strony” (Wyrok SN z 17.06.2020 r.).

Na wstępie należy wskazać, że co do zasady polskie prawo nie sprzeciwia się możliwości zawarcia umowy zawierającej opisane przez Użytkownika serwisu postanowienia – przewidujące otrzymanie przez Użytkownika całości wynagrodzenia, które następnie zostanie podzielone pomiędzy podmioty zaangażowane w proces realizacji zamówienia zleconego przez kontrahenta.

Jedna czy dwie umowy?

W opisanym stanie faktycznym Użytkownik serwisu współpracuje równolegle z dwoma partnerami biznesowymi. Warto zatem wskazać, że to od decyzji stron zależy struktura planowanej umowy (czy nawet kilku umów). W praktyce bowiem relacje gospodarcze użytkownika i jego partnerów biznesowych mogą zostać uregulowane w jednym dokumencie bądź w dwóch osobnych umowach:

• Jedna wspólna umowa zawarta pomiędzy trzema stronami będzie rozwiązaniem transparentnym, które pozwoli wszystkich zaangażowanym na najprostszą ocenę ich wzajemnych praw i obowiązków – to model rekomendowany przy modelu współpracy zakładającym bieżącą i ścisłą współpracę pomiędzy wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w proces;
• Z drugiej strony model przewidujący zawarcie dwóch niezależnych umów, zawartych pomiędzy Użytkownikiem serwisu i jego poszczególnymi partnerami, umożliwi użytkownikowi przeprowadzenie bardziej swobodnych negocjacji i ukształtowanie relacji gospodarczej przy uwzględnieniu szczególnych warunków współpracy z konkretnymi współwykonawcami, o których nie będzie wówczas musiał wiedzieć drugi z partnerów. Może okazać się to zwłaszcza przydane gdy relacje łączące Użytkownika z partnerami istotnie się różnią.

Wybór odpowiedniego typu umowy

• Katalog umów przewidziany prawem

Przepisy k.c. przewidują szereg gotowych modeli umów, które mogą zostać skonstruowane i zawarte przez Użytkownika serwisu i jego partnerów biznesowych.

a) Umowa zlecenia / umowa o świadczenie usług

Popularną i elastyczną formą kontraktu są umowa zlecenia oraz umowa o świadczenie usług (do której stosują się odpowiednio przepisy dotyczące umowy zlecenia – wedle art. 750 k.c.). Zgodnie z obowiązującym reżimem ustawowym - poprzez zawarcie umowy zlecenia przyjmujący zlecenie (zwany też „zleceniobiorcą”) zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie („zleceniodawcy”). Za wykonanie prac objętych zleceniem zleceniobiorca zasadniczo może domagać się zapłaty odpowiedniego wynagrodzenia. Umowa o takim charakterze może zarówno dotyczyć podwykonawstwa prac zleconych przez zagranicznego kontrahenta opisanego w analizowanym stanie faktycznym, jak również określać warunki, wedle których przedsiębiorcy wyznaczą swojego pośrednika do kontaktu z klientem. Umowa zlecenia została opisana w art. 734-751 k.c. Potencjalna umowa zlecenia zawarta przez strony powinna pozostawać zgodna z tymi przepisami.

Umowy zlecenia oraz o świadczenie usług stanowią szerokie modele, które musiałyby jednak zostać najpewniej dodatkowo doprecyzowane przez strony, tak aby odpowiednio uregulować specyficzną formę współpracy.

Trzeba mieć również na uwadze, że jeśli nie zostaną poczynione odmienne ustalenia w treści umowy, zastosowanie znajdą zazwyczaj bezpośrednio przepisy prawa opisujące te typy umowy: chociażby normy wskazujące, że dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie, przy czym w takiej sytuacji powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić zaistniałą szkodę.

b) Umowa agencyjna

Partnerzy biznesowi mogą również zawrzeć umowę agencyjną, na podstawie której przyjmujący zlecenie („agent”) zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia, za wynagrodzeniem, przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu. Za działania realizowane na tle umowy agencyjnej, jeżeli sposób wynagrodzenia nie został w umowie określony, agentowi należy się prowizja. Warunki umowy agencyjnej zostały opisane w art. 758-7649 k.c. Niewykluczone, przy uwzględnieniu specyfiki (nieopisanej precyzyjnie w przesłanym nam zapytaniu) prowadzonej przez strony działalności, okaże się, że właśnie umowa agencyjna byłaby tu właściwa. Trzeba jednak zastrzec, że jeśli charakter współpracy nie polega na opisanym powyżej pośrednictwie, rekomendowane jest zawarcie umowy o innym, szerszym charakterze.

c) Umowa depozytu

Przyjęcie przez jednego z partnerów środków, które następnie może przekazać innym, w zależności od faktycznych biznesowych ustaleń poczynionych pomiędzy stronami, może wejść w zakres objęty przepisami k.c. dotyczącymi umowy depozytu (nieprawidłowego). Umowa o tym charakterze została opisana w art. 845 k.c. Przyjmując jednak, że użytkownik zamierza w treści umowy z partnerami biznesowymi zawrzeć dodatkowe postanowienia dotyczące ich współpracy, najpewniej ostatecznie kontrakt wykroczy poza ramy standardowej umowy depozytu, której zawarcia w takim scenariuszu nie można tu jednoznacznie zarekomendować.

• „Umowy nienazwane”

Ponadto, na bazie scharakteryzowanej powyżej zasady swobody umów, strony mogą również zawrzeć umowę, która nie wpisuje się bezpośrednio w strukturę jednej z przewidzianej przez ustawodawcę w treści k.c. Rozwiązanie to pozwoli Użytkownikowi serwisu i jego partnerom biznesowym na największą wolność przy konstrukcji umowy.

Trzeba pamiętać, że zgodnie z art. 65 §2 k.c. wykładając postanowienia umów należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel danej umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. W konsekwencji może się nawet zdarzyć, że pomimo oznaczenia umowy określonym tytułem (np. umowy zlecenia) w istocie będziemy mieć do czynienia z umową o zupełnie innym charakterze (właśnie choćby w postaci umowy nienazwanej).

Strony mogą bowiem zawrzeć tak zwaną „umową nienazwaną” (nazywaną również w doktrynie również „umową mieszaną”), co której w przypadku ewentualnego sporu stosować się będą analogicznie odpowiednie przepisy k.c. dotyczące umów o podobnym typie.

d) „Outsourcing”

Umowy dotycząca również wspólnego wykonywania zadań przez przedsiębiorców mogą również przybrać postać umowy „outsourcingu” czy „umowy podwykonawstwa”, których materia również nie została jednoznacznie uregulowana przez przepisy k.c.

Wedle tego modelu współpracy pierwotne zobowiązanie dotyczące wykonania zlecenia dla zagranicznego kontrahenta powinien przyjąć sam Użytkownik serwisu, który za sprawą umów „outsourcingu” poleci wykonanie prac swoim podwykonawcom za odpowiednie zlecenie. Po raz kolejny, może to stanowić model odpowiadający biznesowi prowadzonemu przez Użytkownika serwisu. Co istotne, specyfika tego modelu zakłada, że pierwotne zobowiązanie dotyczące prawidłowego i terminowego wykonania prac spoczywa na Użytkowniku, który jedynie w celu jego prawidłowej realizacji posługuje się wsparciem innych przedsiębiorców – taki typ umowy nakładać będzie zatem na Użytkownika serwisu istotną odpowiedzialność.

Funkcjonowanie w obrocie kontraktów o charakterze umowy „outsourcingu” zostało dostrzeżone w orzecznictwie Sądu Najwyższego, gdzie wskazano że: „umowa outsourcingu usług to umowa nienazwana według Kodeksu cywilnego. Można ją określić jako umowę świadczenia usług na warunkach zlecenia bądź o charakterze mieszanym, z elementami umowy o dzieło czy dostawy (…) Od umowy outsourcingu należy odróżnić umowę dotyczącą podwykonawstwa. W Kodeksie cywilnym nie zawarto ogólnej definicji legalnej umowy o podwykonawstwo poza umową podwykonawczą na roboty budowlane (art. 6471 § 1 k.c., którego celem stała się ochrona interesów podwykonawców budowlanych). Inne przypadki podwykonawstwa korzystają z generalnego przepisu o swobodzie umów (art. 3531 k.c.) i mieszczą się w kategorii umów o świadczenie usług, do których stosuje się przepisy o zleceniu (poza kwestią podwykonawstwa uregulowaną w ustawie o zamówieniach publicznych)” (Wyrok SN z 2.10.2019 r., II UK 103/18).

e) Konsorcjum

W kontekście ścisłej współpracy pomiędzy przedsiębiorcami należy zwrócić uwagę, że w obrocie prawnym popularne są umowy tytułowane jako „umowy o współpracy” czy „umowy konsorcjum”, w ramach których przedsiębiorcy ściśle określają warunki swojego wspólnego przedsięwzięcia. Umowy tego typu często spotykane są przy wspólnym przystępowaniu przez przedsiębiorców do konkursów grantowych bądź zamówień publicznych – nie ma jednak przeszkód by wykorzystać ten model w celu uregulowania modelu bieżącej współpracy gospodarczej.

Nie dysponując szczegółami faktycznie planowanego/realizowanego przedsięwzięcia należy podkreślić, że umowa konsorcjum może stanowić tu rozwiązanie dopasowane do potrzeb Użytkownika – umowa o takim charakterze zazwyczaj zawierana jest pomiędzy większą liczbą przedsiębiorców, którzy wspólnie ustalają warunki kooperacji nakierowanej na realizację określonego celu gospodarczego.

Funkcjonujące w obrocie umowy konsorcjum przewidują instytucję „lidera konsorcjum”, który zostaje wyznaczony przez strony umowy o takim charakterze do reprezentowania zaangażowanych podmiotów, w szczególności w zakresie kontaktów z klientami bądź podmiotami udzielającymi partnerom konsorcjum dofinansowania (chociażby w formie grantu bądź kredytu). Powinien on zostać wyznaczony i umocowany przez konsorcjantów w treści umowy. Model ten wydaje się odpowiadać opisanemu przez Użytkownika w treści zadanego pytania.

W treści umowy konsorcjum należy wskazać na czym polega cel biznesowy, który wspólnie realizować zamierzają konsorcjanci oraz określić podział zadań. Warto w tym miejscu podkreślić, że umowa konsorcjum przyrównywana jest w doktrynie pod kątem swojej budowy i implementowanych rozwiązań do zdefiniowanej już w k.c. umowy spółki cywilnej, poprzez zawarcie której strony umowy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w oznaczony sposób. Przepisy dotyczące umowy spółki cywilnej (konkretnie: art. 860-875 k.c.) mogą posłużyć za wskazówkę przy interpretacji umowy konsorcjum. Mając na uwadze specyfikę „umów nienazwanych” i obowiązywanie zasady swobody umów strony mogą, tak długo jak nie będzie to naruszało reguł prawa cywilnego, ukształtować łączącą je relację właśnie w tym trybie, bez konieczności podlegania pod jeden z wypracowanych już kodeksowych modeli umowy.

Niezależnie od elastyczności „umów nienazwanych”, które mogą być bardzo szeroko dostosowywane do potrzeb konkretnych relacji biznesowych – w tym zakresie rekomendowane jest dokonanie redakcji tekstu umowy przy konsultacji z prawnikiem aby zapewnić zgodność wynegocjowanych postanowień z właściwością (naturą) stosunku prawnego, przepisami ustawy oraz zasadami współżycia społecznego.

Porada została przygotowana przez prawników Kancelarii Gessel, Koziorowski Sp. k.

Podstawa prawna (stan na dzień 24.11.2020):

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740),
• Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1526).