Pytanie z dnia 4 czerwca 2015
Przedstawiony problem prawny: Odstąpienie od zabezpieczonej zadatkiem umowy o świadczenie usług.
Odpowiedź na problem prawny:
W przedstawionym stanie faktycznym kontrahent pragnie odstąpić od umowy o świadczenie usług, przy czym wykonanie zobowiązania wynikającego z owej umowy poprzedzone zostało zadatkiem danym przy zawieraniu umowy. Odstąpienie nastąpić ma bez ważnych powodów (znalezienie korzystniejszej oferty).
Stosownie do art. 394 § 1 k.c., w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. W świetle tego przepisu, w przytoczonym stanie faktycznym, odstąpienie od umowy przez kontrahenta oznaczałoby prawo do zachowania zadatku przez drugą stronę umowy. Dodać należy, że skorzystanie przez stronę z możliwości zatrzymania zadatku jest niezależne od tego, czy na skutek niewykonania zobowiązania doznała ona jakiejkolwiek szkody; także bez względu na wysokość tej szkody.
Przez zadatek rozumie się czasem jedynie zaliczkę na poczet ceny, a częściej jako jednoczesny zabezpieczenie pewną sumą pieniężną lub rzeczą daną przy zawarciu umowy. Znaczenie i skutki prawne danego zadatku zależeć będą od tego, jak strony w tym względzie się umówiły (zgodny zamiar i wola stron – art. 65 k.c.), ewentualnie, jakie panują w tym przedmiocie na danym terenie zwyczaje. Jeśli strony nie zawarły żadnych postanowień („odmiennych zastrzeżeń umownych"), brak jest też dla danego świadczenia zwyczaju, który by przywiązywał do zadatku inne znaczenie, wówczas w grę wejdą przepisy dotyczące jak wyżej zadatku z art. 394 k.c.. Instytucja zadatku może zostać zastosowana przy zawieraniu każdej umowy.
W miejscu tym wskazujemy, że najczęściej zadatek dany przy zawarciu umowy stanowić będzie właśnie przede wszystkim zaliczkę na poczet ceny. Dopiero w sytuacji niewykonania umowy przez jedną ze stron – w tym przypadku odstąpienia od umowy bez ważnej przyczyny przez kontrahenta (zamawiającego) – nabiera on niejako charakteru „umownej sankcji za niewykonanie umowy”, gdyż jego w takiej sytuacji funkcją jest dyscyplinowanie stron w dotrzymaniu, czyli realizacji zawartej umowy, potwierdzonej zadatkiem. Spełnia to funkcję gwarancyjną, pewności obrotu.
Ponadto, o ile z umowy nic innego nie wynika (w szczególności, że była umową o dzieło), do umów, których przedmiotem jest świadczenie usług stosuje się na podstawie art. 750 k.c. odpowiednio przepisy dotyczące umowy zlecenia.
Stosownie do art. 736 k.c., dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie. Powinien jednak:
- zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia,
- w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom,
- jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu – powinien naprawić szkodę.
Natomiast jeżeli z umowy wynika, iż umowa miała charakter umowy o wykonanie dzieła w szczególności utworu, np.: projektu produktu, prezentacji, dokumentacji z nabyciem autorskich praw majątkowych do tego utworu, czyli jednak była umową rezultatu, do której trzeba stosować przepisy prawa zobowiązań dotyczących umów o dzieło, to wówczas zastosowanie będzie miał art. 627 k.c. i następne.
Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Prawo do odstąpienia od umowy na podstawie art. 644 zdanie pierwsze k.c. przysługuje zamawiającemu w każdym czasie aż do momentu ukończenia dzieła. Zamawiający realizuje wówczas wskazane prawo przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli o odstąpieniu. Zamawiający ma obowiązek jednak dokonania jednoczesnej z odstąpieniem od umowy zapłaty określonego w tej umowie wynagrodzenia. W związku z odstąpieniem od umowy o dzieło zamawiający od wskazanego w tej umowie wynagrodzenia może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła. Oszczędnością może być w tym wypadku w szczególności wartość majątkowa wszystkiego, co przyjmujący zamówienie musiałby zużyć do wykonania dzieła, a co wskutek zaniechania wykonywania dzieła może wykorzystać zarobkowo w inny sposób (w tym także czas potrzebny do wykonania zamówienia).
Rekomendacje: Wskazujemy, że niezależnie od tego, czy w omawianym stanie faktycznym chodziło w istocie o umowę o dzieło, czy też umowę zlecenia, to jeżeli jednak zastrzeżono w umowie zadatek i został on zachowany przez drugą stronę umowy (przyjmującego zlecenie/przyjmującego zamówienie) to spełnia on funkcję surogatu odszkodowania za niewykonanie umowy. Wówczas to zastrzeżenie należy tłumaczyć zgodnie z regułą wykładni umów z art. 65 § 2, który stanowi, iż w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Taka klasyfikacja nie sprzeciwia się także dokonania wykładni zastrzeżenia zadatku, jako swoistej kary umownej w przypadku odstąpienia od umowy, który ma wyczerpywać roszczenie odszkodowawcze.
Precyzujemy jednakże, iż zgodnie z orzecznictwem SN,
nie ma powodów, aby osoba, której interes został naruszony przez niewykonanie umowy, miała być pozbawiona możliwości wyboru między naprawieniem szkody na zasadach ogólnych (art. 471 i n. k.c.), a konstrukcją zadatku. Powinna ona mieć możliwość jak najlepszej ochrony i dokonania wyboru jednej z możliwości: jeżeli szkoda, którą poniosła, zostanie zrekompensowana zadatkiem, skorzysta z uprawnienia przewidzianego w art. 394 §1 k.c., natomiast, gdy w związku z niewykonaniem zobowiązania poniesie szkodę, której zadatek nie rekompensuje, przysługuje jej prawo do odszkodowania na zasadach przewidzianych w art. 471 i nast. k.c. Uznanie, że w razie zastrzeżenia zadatku nie ma możliwości żądania odszkodowania na zasadach ogólnych, pozbawiałoby uprawnionego uprawnienia, jakie ma każdy wierzyciel w razie niewykonania umowy.
Jednakże z uwagi na względy praktyczne, jak i to, że przedstawionej sprawie, w umowie brak jest jakichkolwiek postanowień dotyczących prawa wyboru między zachowaniem przedmiotu zadatku a dochodzeniem odszkodowania na podstawie art. 471 i n. k.c., jedynym ciężarem odstępującego od umowy zamawiającego/dającego zlecenie, w tym stanie faktycznym będzie „utrata” danego zadatku.
Nie będzie to się jednak sprzeciwiać możliwości podjęcia próby przez usługodawcę, wykonawcę wykonania, że poniosła większe straty i strony nie wykazały dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych.
Podstawa prawna:
- art. 394, art. 471 i n., art. 734, art. 746, art. 750, art. 627, art. 644 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (tj. Dz.U. 2014 poz. 121).
Stan aktualny na dzień 11 czerwca 2015 r.
