Pytanie z dnia 4 lipca 2015
Przedstawiony problem prawny: postanowienie w przedmiocie zwolnienia osoby fizycznej od kosztów sądowych wydane na jej wniosek przed wytoczeniem przez nią powództwa.
Odpowiedź na problem prawny:
Pytający złożył do właściwego sądu wniosek o zwolnienie go od kosztów sądowych przed wszczęciem powództwa w sprawie cywilnej (pozew nadal nie został wniesiony). Z przedstawionego stanu faktycznego nie wynika, czy wnioskodawca wnosił o całkowite, czy też częściowe zwolnienie z kosztów sądowych, które przyznał mu następnie postanowieniem sąd. Skierowane pytanie obejmuje swym zakresem zagadnienie przedmiotu oraz terminu przyznanego zwolnienia.
W celu odpowiedzi na zadane pytanie koniecznym jest wyjaśnienie znaczenia pojęć kosztów sądowych i kosztów procesowych.
Zgodnie z art. 2 Ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, koszty sądowe obejmują opłaty i wydatki. Do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej. Opłacie podlegają w szczególności pozew, czy wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego. Wydatki zaś obejmują w szczególności koszty podróży strony zwolnionej od kosztów sądowych związane z nakazanym przez sąd jej osobistym stawiennictwem; zwrot kosztów podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów świadków; wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy oraz kuratorów ustanowionych dla strony w danej sprawie; wynagrodzenie należne innym osobom lub instytucjom oraz zwrot poniesionych przez nie kosztów; koszty przeprowadzenia innych dowodów i inne.
Zgodnie z art. 98 § 2 k.p.c. i art. 98 § 3 k.p.c., do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem lub radcą prawnym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, a także koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie, natomiast do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony.
Z powyższego wynika, iż koszty sądowe są zawsze składnikiem kosztów procesu, przy czym koszty procesu mogą obejmować także inne składniki, wymienione w art. 98 § 2 i 3 k.p.c., niebędące kosztami sądowymi.
Co do zasady wniosek o zwolnienie z kosztów sądowych składa się wraz z pozwem lub wnioskiem w postępowaniu nieprocesowym. Wniosek musi być uzasadniony i odpowiednio udokumentowany (dowody na okoliczność braku środków na pokrycie kosztów).
Rekomendacje: W świetle powyższego wyjaśniamy, iż mocą orzeczenia sądu strona może zostać zwolniona od kosztów sądowych w części lub w całości. Strona zwolniona od kosztów sądowych w całości nie uiszcza opłat sądowych i nie ponosi wydatków, które obciążają tymczasowo (w trakcie toczącego się postępowania) Skarb Państwa (art. 100 ust. 2 Ustawy). Z kolei sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów. Polegać to może na zwolnieniu od poniesienia ułamkowej lub procentowej części, określonej kwoty bądź niektórych opłat i wydatków. Może też polegać na przyznaniu zwolnienia co do danej części roszczenia lub co do pewnych roszczeń dochodzonych łącznie.
Wskazujemy przy tym, iż zgodnie z art. 108 § 1 k.p.c. sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w każdej instancji. Dotyczy to zarówno kosztów procesu, jak i kosztów sądowych.
Zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi. Zgodnie z zasadą „kto przegrywa, ten płaci”, strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi, na jego żądanie, koszty procesu (art. 98 § 1 k.p.c.). Wskazujemy, iż zgodnie z art. 102 k.p.c. w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. W miejscu tym podkreślamy jednakże, iż zgodnie z tezą postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2012 r. (sygn. akt V CZ 138/11)
należy rozróżnić sytuację, w której strona ze względu na brak środków materialnych, byłaby pozbawiona (czy ograniczona) dostępu do wymiaru sprawiedliwości, od zobowiązania takiej strony przegrywającej proces do zwrotu kosztów procesu. Zasądzenie ich na rzecz przeciwnika nie ogranicza strony w prawie do sądu. Zwolnienie strony od kosztów sądowych samo przez się nie wskazuje, że występuje szczególnie uzasadniony przypadek, aby odstąpić od obciążenia takiej strony kosztami procesu.
Dodatkowo, jak wynika z art. 113 ustawy, kosztami sądowymi, których strona nie miała obowiązku uiścić, sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji obciąży przeciwnika, jeżeli istnieją do tego podstawy, przy odpowiednim zastosowaniu zasad obowiązujących przy zwrocie kosztów procesu. Przepis ten dotyczy rozliczenia kosztów sądowych, których nie miała obowiązku uiścić strona, gdyż została zwolniona od kosztów sądowych. Przykładowo więc, jeżeli roszczenie powoda (zwolnionego od kosztów sądowych), zostanie w całości uwzględnione, nieuiszczonymi kosztami sądowymi (np. opłatą od pozwu, wydatkami związanymi z przeprowadzeniem dowodów na wniosek powoda) sąd obciąży w całości pozwanego (zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c.). Jeżeli roszczenie powoda zostanie w całości oddalone, nieuiszczone koszty sądowe poniesie zaś Skarb Państwa - żadna ze stron nie zostanie nimi obciążona bowiem brak jest podstaw zarówno do obciążenia nimi pozwanego, który wygrał sprawę, jak i powoda, który sprawę przegrał, ale jest zwolniony od kosztów sądowych.
Podstawa prawna:
- Art. 2, art. 100 ust. 2, art. 108, art. 113 Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tj. Dz. U. 2014 poz. 1025).
- Art. 98 § 2, art. 98 § 3, art. 102, 108 § 1 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (tj. Dz. U. 2014 poz. 101).
Stan aktualny na dzień 10 lipca 2015 r.
