Skutki prawne uchylenia klauzuli wykonalności po zakończonym postępowaniu egzekucyjnym z uwagi na wyegzekwowanie całości należności

Użytkowniczka serwisu mikroporady.pl zwróciła się do nas z prośbą o udzielenie porady prawnej w następującym stanie faktycznym: W 2014 r. w Elektronicznym Postępowaniu Upominawczym Sąd Rejonowy Lublin – Zachód w Lublinie, Wydział VI Cywilny wydał Nakaz zapłaty, który następnie został opatrzony klauzulą wykonalności. Po sześciu latach, tj. w 2021 r. Komornik wyegzekwował należność objętą w/w Nakazem i zakończył postępowanie. Użytkowniczka nie miała wiedzy o toczącym się postępowaniu egzekucyjnym i dopiero w momencie wyegzekwowania roszczenia dowiedziała się o postępowaniu. Niezwłocznie po uzyskaniu informacji o toczącym się postępowaniu Użytkowniczka złożyła sprzeciw od Nakazu zapłaty wydanego w 2014 r. oraz zażalenie na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności.

Sąd uwzględnił wniesiony sprzeciw, uchylił klauzulę wykonalności i przekazał sprawę do sądu właściwego miejscowo. Użytkowniczka zwróciła się z pytaniem, co to dla niej oznacza i co w takiej sytuacji z wyegzekwowaną należnością?

Poniżej odpowiedź naszych ekspertów.

W sytuacji, w której nakaz zapłaty stwierdzający istnienie roszczenia wierzyciela względem dłużnika uznano za prawidłowo doręczony dłużnikowi, możliwe staje się – w przypadku braku zaangażowania dłużnika w spór – pozyskanie klauzuli wykonalności uprawniającej wierzyciela do wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Niefortunnie dla wielu dłużników, tak jak w przedstawionej sytuacji – dopiero moment ściągnięcia wierzytelności na rzecz wierzyciela (np. poprzez zajęcie rachunku bankowego) staje się źródłem wiedzy dla dłużnika o tym, że w ogóle jakiekolwiek postępowanie sądowe było przeciwko niemu prowadzone.

Okazać się może, że wydany przeciwko niemu nakaz zapłaty doręczono na nieprawidłowy lub nieaktualny adres, co z kolei zachęca dłużnika do zaangażowania się dłużnika w spór z wierzycielem – zajęte środki trzeba przecież niezwłocznie odzyskać. Wielu dłużników intuicyjnie sądzi, że należny jest im natychmiastowy zwrot od wierzyciela. 

Niestety, wdanie się przez dłużnika w spór pozbawiający tytuł wykonawczy klauzuli wykonalności nie rodzi jeszcze obowiązku wierzyciela w zakresie zwrotu wyegzekwowanych środków. Główną tego przyczyną jest fakt, że zakwestionowanie przez dłużnika roszczenia wierzyciela samo w sobie nie kończy sporu stron (nierzadko dopiero go zaczyna). Ty samym, ustalenie wysokości oraz zasadności roszczenia pozostaje kwestią otwartą oraz podlegającą analizie właściwego sądu. Dopiero kiedy działania dłużnika doprowadzą do prawomocnego oddalenia pierwotnego powództwa, niewątpliwie będzie mógł on domagać się zwrotu uprzednio zajętych środków. Dłużnik może okazać się jednak stroną, która ostatecznie przegra postępowanie, a wtedy zasadność oraz wysokość roszczenia wierzyciela zostanie stwierdzona przez Sąd orzeczeniem kończącym postępowanie. Wierzyciel w takim przypadku nie powinien jednak dopuszczać się ponownego prowadzenia egzekucji w oparciu o taki wyrok – o ile został w całości zaspokojony na podstawie uprzednio wydanego nakazu zapłaty.

Tym samym, dopóki postępowanie, którego przedmiotem jest konkretne roszczenie jest w toku, nie można stanąć na stanowisku, że pobranie od dłużnika środków przez komornika sądowego pozbawione było jakiejkolwiek podstawy prawnej. Omawiane zagadnienie nierzadko było przedmiotem rozważań Sądów, w tym Sądu Najwyższego. Z tychże rozważań wynika, że świadczenie spełnione na podstawie prawomocnego orzeczenia jest świadczeniem należnym. Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje tylko i wyłącznie wtedy, kiedy ostatecznie oraz trwale odpadnie ku niemu podstawa prawna – takie roszczenie nie powstanie wtedy, kiedy ta podstawa odpadnie jedynie przejściowo. Samo orzeczenie Sądu nie stanowi bowiem podstawy prawnej świadczenia – ono jedynie stwierdza czy istnieje podstawa prawna świadczenia, czy też nie. Ta podstawa wynika z kolei z przepisów prawa materialnego, zatem dopiero wyrok oddalający powództwo wierzyciela przesądzi, że podstawa prawna dla egzekwowania świadczenia nie istniała w chwili wszczęcia egzekucji, co uczyni wierzyciela – z chwilą uprawomocnienia się rozstrzygnięcia oddalającego powództwo – bezpodstawnie wzbogaconym.

W danej sprawie po powzięciu informacji, że komornik sądowy zajął rachunek bankowy na podstawie nakazu zapłaty, Użytkowniczka serwisu wdała się w spór z wierzycielem. Należy jednak cierpliwie przyjąć, że samo zainicjowanie sporu nie aktualizuje z mocy prawa obowiązku wierzyciela w zakresie niezwłocznego zwrotu wyegzekwowanych świadczeń – aby do tego doszło, koniecznym jest pozyskanie deklaratoryjnego i prawomocnego orzeczenia Sądu oddalającego powództwo.    

Uchylenie klauzuli wykonalności i przekazanie sprawy do sądu właściwego nie oznacza, iż świadczenie jest nienależne ani nie kreuje obowiązku zwrotu wyegzekwowanej kwoty. Sąd na nowo będzie badał sprawę i zasadność roszczenia objętego Nakazem zapłaty z 2014 r. Dopiero zakończenie nowego postępowania będzie podstawą do zwrotu nienależnie wyegzekwowanych świadczeń, jeżeli powództwo zostanie uchylone. Jeżeli osoba, przeciwko której przeprowadzono egzekucję uważa, że świadczenie się nie należy, może dążyć do zwrotu odpowiedniej kwoty wytaczając powództwo kwestionujące podstawę świadczenia.

Zagadnienie, jak opisane na wstępie, było przedmiotem analiz m.in. Sądu Najwyższego w wyroku z 13 kwietnia 2011 r.: 

Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia. W przypadku spełnienia świadczenia na podstawie orzeczenia sądowego, nieprawomocnego lub prawomocnego, następnie uchylonego, nie dochodzi do powstania roszczenia, jeżeli sprawa jest nadal w toku. Dopiero prawomocne zakończenie sprawy i oddalenie powództwa oznacza odpadnięcie podstawy wzbogacenia wobec braku tytułu prawnego wzbogacenia". Wynika to z tego, że deklaratoryjne orzeczenie sądu nie stanowi podstawy prawnej świadczenia w rozumieniu art. 405 k.c. i 410 k.c., a jedynie zawiera się w nim stwierdzenie istnienie lub brak podstawy prawnej świadczenia. Podstawa prawna wynika bowiem z przepisów prawa materialnego, a nie procesowego. Wyrok oddalający powództwo przesądza, że podstawa prawna nie istnieje, co czyni ewentualne świadczenie nienależnym. Natomiast w wypadku prawomocnego orzeczenia zasądzającego przesądza się zasadę, że roszczenie materialnoprawne istnieje, co czyni świadczenie należnym. W konsekwencji roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego na skutek odpadnięcia podstawy prawnej po jego wykonaniu staje się wymagalne z dniem odpadnięcia podstawy prawnej. Tym dniem jest dzień prawomocnego rozstrzygnięcia oddalającego powództwo odnośnie tego świadczenia

W niniejszej sprawie tytuł wykonawczy na podstawie którego wyegzekwowano od Użytkowniczki serwisu dochodzone przez nią roszczenie będzie przedmiotem nowego postępowania, prowadzonego we właściwym sądzie. Oznacza to tyle, że w momencie uchylenia postanowienia o nadaniu nakazowi zapłaty klauzuli wykonalności, a kolejno utraty mocy przez nakaz zapłaty Użytkowniczce będzie przysługiwało roszczenie o zwrot nienależnie wyegzekwowanych świadczeń.

Stan prawny na dzień: 24 listopada 2021 r.

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.2021.1805 t.j. z dnia 2021.10.04)

Wpisz nasz KRS 0000318482 w deklaracji podatkowej PIT.