Umowa o zakazie konkurencji a odszkodowanie należne pracownikowi

Użytkownik naszego serwisu zwrócił się do nas z następującym zapytaniem. Czy pracownikowi wykonującemu czynności pracy wynikające z umowy zlecenia na czas określony, a zawartej w niej klauzuli o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy, przysługuje odszkodowanie w myśl artykułu 101 kodeksu pracy? Nadmieniam, iż w tym samym czasie wykonywałem te same obowiązki z tytułu umowy o pracę w częściowym wymiarze etatu, w tym samym czasie, miejscu i zakresie obowiązków zgodnie z harmonogramem czasowym.

Poniżej odpowiedź naszych ekspertów.

W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, że zachodzą istotnie różnice w ocenie sytuacji prawnej usługobiorcy, świadczącego usługi na podstawie umowy zlecenie lub umów cywilnoprawnych, unormowanych w ustawie dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej również KC), od sytuacji pracownika, wykonującego pracę na podstawie umowy o pracę, podlegającej pod reżim ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (dalej również KP).

Z treści pytania użytkownika serwisu nie wynika, czy analizie należy poddać stosowanie zakazu konkurencji w trakcie obowiązywania umowy głównej w ramach stosunku pracy czy umowy cywilnoprawnej. Poniżej zostanie przedstawiona analiza obejmująca prawa i obowiązki pracownika objętego umową o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy oraz oddzielnie sytuacja prawna usługobiorcy, który zobowiązany jest do powstrzymywania się od czynów konkurencyjnych względem usługodawcy.

Ponadto, gwoli wyjaśnienia, w przypadku, gdy pomiędzy tymi samymi podmiotami nawiązany jest stosunek pracy oraz zawarta została umowa cywilnoprawna, objęcie zakazem konkurencji na gruncie jednego stosunku pozostaje bez związku wobec drugiego i powinno być analizowane odrębnie.

Umowa o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy.

Jak wynika z art. 101¹ § 1 KP, w zakresie określonym w odrębnej umowie, pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie, na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Kodeks pracy nie definiuje co należy rozumieć pod pojęciem konkurencji.

Przyjmuje się, że konkurencyjną działalnością jest aktywność przejawiana w tym samym lub takim samym zakresie przedmiotowym i skierowana do tego samego kręgu odbiorców, pokrywająca się - chociażby częściowo - z zakresem działalności podstawowej lub ubocznej pracodawcy.

Dodatkowo, w art. 100 KP, zostały wskazane obowiązki pracownika. Obowiązki te obejmują wszystkich pracowników niezależnie od tego czy zostały z nimi zawarte umowy o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy, czy też nie. Naruszenie tych obowiązków pociąga za sobą odpowiedzialność porządkową, a w niektórych przypadkach także materialną. Może także stanowić uzasadnioną przyczynę rozwiązania umowy o pracę.

W katalogu obowiązków, z art. 100 KP, wskazano, że pracownik jest obowiązany dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy informacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 lipca 1998 r., I PKN 218/98, przepis ten nie tylko nakłada na pracownika obowiązek pozytywnego zachowania się, ale także jednocześnie wymaga od niego powstrzymania się od określonych działań, jeśli godzą one w dobro pracodawcy.

Oznacza to, że pracownik jest zobowiązany do powstrzymania się od aktywności, w oparciu o ogólny obowiązek dbałości o dobro pracodawcy, zwłaszcza jeżeli dochodzi do zachowania, które może być kwalifikowane w kategoriach nieuczciwej konkurencji. Dodatkowa umowa, zawarta w oparciu o art. 101¹ § 1 KP stanowi de facto doprecyzowanie zakresu czynów konkurencyjnych, od których powstrzymania się jest zobowiązany pracownik.

I tu warto zastanowić się nad charakterem umowy o zakazie konkurencji w trakcie trwania zatrudnienia. Nie budzi wątpliwości, że jest ona ściśle związana z okresem trwania umowy o pracę, czyli w chwili ustania umowy o pracę, umowa o zakazie konkurencji, zawarta w oparciu o art. 101¹ §1 KP również ustaje.

Przyjmuje się, że umowa o zakazie konkurencji w trakcie trwania zatrudnienia stanowi klauzulę modyfikacyjną stosunku pracy (doprecyzuje zakres działań konkurencyjnych), ale jednocześnie podlega pod reżim ustawy dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, w zakresie obejmującym swobodę ułożenia stosunku umownego (zasada swobody kontraktowej), w szczególności w zakresie nieobjętym regulacją KP.

Kodeks pracy nie wskazuje na odpłatność (odszkodowanie) za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej w trakcie trwania zatrudnienia. Jak wspomniano powyżej, z uwagi na obowiązek dbania o dobro zakładu pracy (a więc i zakaz działania na niekorzyść pracodawcy), dopuszczalne jest zawieranie umów o zakazie konkurencji z pracowniami w trakcie zatrudnienia bez wynagrodzenia, jak i za wynagrodzeniem. O odpłatności takiej umowy będzie więc decydować jej brzmienie ustalone indywidualnie z danym pracownikiem.

Umowa o zakazie konkurencji zawarta z usługobiorcą w trakcie obowiązywania umowy o świadczenie usług

Wielokrotnie Sąd Najwyższy dopuszczał możliwość zawierania umów o zakazie konkurencji z usługobiorcami, w szczególności takich umów o zakazie konkurencji, które regulowały zakres aktywności usługobiorcy po ustaniu stosunku umownego.

Nie budzi więc wątpliwości, że w przypadku zawarcia umowy o świadczenie usług (np. z samozatrudnionym), dopuszczalne jest zawarcie umowy o zakazie podejmowania działań konkurencyjnych przez usługobiorcę.

Umowa taka będzie podlegać ocenie na gruncie KC, w zakresie swobody kształtowania stosunków umownych, ale również ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity – Dz. U. z 2020 r., poz. 1913).

Zgodnie z art. 3 tej ustawy, czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Za taki czyn może zostać uznane świadczenie usług konkurencyjnych, czyli w tym samym lub takim samym zakresie przedmiotowym i skierowanych do tego samego kręgu odbiorców, pokrywających się - chociażby częściowo - z zakresem działalności podstawowej lub ubocznej usługodawcy.

Zakaz podejmowania aktywności mogącej stanowić czyn nieuczciwej konkurencji wynika wprost z ustawy, a za jego naruszenie przewidziane są sankcje wskazane w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz odpowiedzialność odszkodowawcza w oparciu o KC, w przypadku gdy w wyniku naruszenia takiego zakazu przez usługobiorcę, usługodawca poniesie szkodę.

Doprecyzowanie obowiązku usługobiorcy do powstrzymania się od czynów konkurencyjnych, podobnie jak ma to miejsce w przypadku stosunku pracy, powinno być uregulowane w umowie pomiędzy usługobiorcą a usługodawcą.

W umowie o zakazie konkurencji, w trakcie trwania łączącej strony umowy o świadczenie usług, strony powinny wskazać jakie czyny będą uznawane za czynności konkurencyjne oraz czy umowa ma charakter odpłatny czy nieodpłatny, jak również okres obowiązania takiej umowy o zakazie konkurencji.

Oznacza to, że dla ustalenia czy usługobiorcy przysługuje odszkodowanie od usługodawcy z tytułu powstrzymywania się od aktywności konkurencyjnej, decydująca będzie treść umowy o zakazie konkurencji. Jeżeli strony nie zawarły takiej umowy bądź nie przewidziały w niej odpłatności, usługobiorcy nie będzie przysługiwać ekwiwalent za powstrzymanie się od aktywności konkurencyjnej.

Brak umowy o zakazie konkurencji nie będzie mieć jednak przełożenia na zakres obowiązków usługobiorcy, gdyż jak wskazano powyżej, usługobiorca jest zobowiązany do powstrzymania się od czynów mogących stanowić czyny nieuczciwej konkurencji, w oparciu o ustawę z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Podsumowanie

Pomimo podobieństw pomiędzy umową o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy a umową o zakazie konkurencji zawartą z usługobiorcą, zobowiązanie do powstrzymania się od czynów konkurencyjnych wynika z odmiennych aktów prawnych.

Nie znajduje też uzasadnienia, „automatyczne” stosowanie przepisów ustawy Kodeks pracy do stosunków cywilnoprawnych w zakresie ustalania praw i obowiązków usługobiorcy objętego umową o zakazie konkurencji.

Również w przypadku, gdy pracownik jest także usługobiorcą (zawarcie umowy cywilnoprawnej jako „uzupełnienie” umowy o pracę) oraz ma zawarte umowy o zakazie konkurencji oddzielnie dla każdego stosunku prawnego, ocena czy należne będzie mu odszkodowanie za powstrzymanie się od aktywności konkurencyjnej będzie następować dla każdego łączącego go stosunku prawnego oddzielnie.

Porada została przygotowana przez prawników Kancelarii Gessel, Koziorowski Sp. k.

Podstawa prawna (stan na dzień 18.01.2021 r.):

• Ustawa dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2020 r., poz. 1740 z póź. zm.)
• Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity – Dz. U. z 2020 r., poz. 1913).
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity – Dz. U. z 2020 r., poz.1320, z póź. zm.)

Wpisz nasz KRS 0000318482 w deklaracji podatkowej PIT w 2021.