Przeniesienie własności przedsiębiorstwa z jednego z małżonków na drugiego

Wstęp

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca wszystkie składniki, w tym mienie i zaciągnięte zobowiązania nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Te składniki majątku wcześniej nabyte, które nie są objęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Małżonkowie mogą na mocy umowy majątkowej małżeńskiej wspólność ustawową ograniczyć lub rozszerzyć, ale też ustanowić rozdzielność majątkową. Dotyczy to także, w całym zakresie przedsiębiorstwa każdego z nich lub wspólnego.

 

I. Występujące stany faktyczne

W praktyce możemy mieć do czynienia z następującymi sytuacjami dotyczącymi posiadania przedsiębiorstwa przez osoby, które wstąpiły w związek małżeński.

1) Przedsiębiorstwo założone przez jednego z małżonków przed wstąpieniem w związek małżeński

Założenie przedsiębiorstwa przed zawarciem związku małżeńskiego oznacza, że stanowi ono wyłączną własność małżonka, który je założył nadal także, w trakcie trwania małżeństwa. W takiej sytuacji nie będzie ono zaliczane w skład dzielonego majątku, gdyby miało dojść do jego podziału. Natomiast jeżeli przedsiębiorstwo było w trakcie małżeństwa finansowane ze wspólnych środków składniki majątku nabyte w taki sposób wchodzą w skład majątku wspólnego i podlegać będą ewentualnemu podziałowi, o ile będzie znoszona współwłasność i dzielony majątek. W takiej sytuacji, gdy dodatkowo działalność finansowana jest z majątków osobistych: Twojego i współmałżonka, wówczas przedsiębiorstwo powstaje z nakładów z różnych mas majątkowych. Przy dokonywaniu podziału majątku w takiej sytuacji konieczne będą szczegółowe wyliczenia, aby ustalić kiedy, w jakiej wysokości i z jakiego majątku została dokonana inwestycja w przedsiębiorstwo, aby prawidłowo ustalić podział. Zyski natomiast wypracowane w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa trafiają do majątku wspólnego.

Oczywiście można też włączyć do majątku wspólnego małżonków, własność przedsiębiorstwa założonego przez jednego z nich przed zawarciem związku małżeńskiego (o czym szerzej w pkt IV).

2) Przedsiębiorstwo stanowiące własność jednego z małżonków założone w trakcie trwania małżeństwa

Przedsiębiorstwo, które zostało założone przez jednego z małżonków w trakcie trwania małżeństwa (posiadania wspólności majątkowej) i dodatkowo środki niezbędne na jego uruchomienie pochodziły z wspólnego majątku, to wówczas wejdzie ono w skład majątku wspólnego i ,,firma’’ będzie wspólna choćby wpisany w CEIDG, jako przedsiębiorca był tylko jeden małżonek.

Co do zasady każdy z małżonków ma prawo i obowiązek zarządzać samodzielnie i w sposób nieograniczony swoim odrębnym majątkiem – majątkiem osobistym. Co więcej, każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać również majątkiem wspólnym, jednakże współmałżonek ma obowiązek udzielania wzajemnej informacji o stanie majątku wspólnego, wykonywaniu zarządu tym majątkiem i zaciąganych zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Niewykonywanie obowiązku informacyjnego może skutkować ograniczeniem lub pozbawieniem przez sąd prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym albo ustanowieniem przymusowej rozdzielności majątkowej.

Zgoda współmałżonka konieczna jest do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa stanowiącego majątek wspólny małżonków, a także do zbycia, obciążenia odpłatnego nabycia: nieruchomości, gospodarstwa rolnego, użytkowania wieczystego, prawa rzeczowego którego przedmiotem jest budynek lub lokal, oddania nieruchomości do używania czy pobierania z niej pożytków a także darowizna z majątku wspólnego z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. 

Natomiast nie potrzebujesz zgody współmałżonka gdy wskazane wyżej czynności dotyczą pojedynczego przedmiotu wchodzącego w skład firmy (np. narzędzia, towary biurko, drukarka), chyba że ze względu na wartość i istotność czynność ta przekracza granice zwykłego zarządu. 

W praktyce stosuje się pisemne, tak zwane powiadomienia o czynności z zastrzeżeniem, że jeżeli nie ma zgłoszenia uwag, zastrzeżenia w oznaczonym terminie, to oznacza, że nie ma sprzeciwu. Jeżeli taką regulację małżonkowie wyraźnie przyjęli. 

3) Przedsiębiorstwo założone przez jednego z małżonków przy rozdzielności majątkowej

Jeżeli małżonkowie zawarli umowę o rozdzielności majątkowej, to przedsiębiorstwo założone przez jednego z nich w trakcie trwania małżeństwa w czasie tej rozdzielności z majątku odrębnego będzie jego wyłączną własnością.

 

II. Wpływ umów majątkowych małżeńskich na przedsiębiorstwo tworzone w trakcie małżeństwa

Małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską, która prowadzi do wprowadzenia odmiennego aniżeli ustawowego majątkowego ustroju małżeńskiego. Umowa musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Na gruncie k.r.o. wyróżniamy cztery rodzaje takich umów:

• wyłączającą wspólność majątkową (wprowadzającą rozdzielność majątkową albo rozdzielność z wyrównaniem dorobków),
• rozszerzającą wspólność majątkową,
• przywracającą wspólność majątkową,
• ograniczającą wspólność majątkową. 

Zgodnie z art. 47 § 2 k.r.o. umowa majątkowa małżeńska może być zmieniona albo rozwiązana. Niedopuszczalne jest zatem wypowiedzenie umowy. Formę aktu notarialnego powinna mieć także umowa zmieniająca intercyzę zarówno przedmałżeńska, jak i umowa zawarta w trakcie trwania małżeństwa (art. 77 § 1 k.c.) oraz umowa rozwiązująca małżeńską umowę majątkową (art. 77 § 3 k.c.). Forma aktu notarialnego powinna objąć wszystkie postanowienia małżonków dotyczące wybranego ustroju umownego. Jej rozwiązanie w czasie trwania małżeństwa powoduje powstanie między małżonkami wspólności ustawowej chyba, że postanowili oni inaczej. Wspólność ustawowa polega na tym, że wszelkie przedmioty nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich są wspólne. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

• przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
• przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
• prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
• przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
• prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
• przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
• wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
• przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
• prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy (ale już przychody z nich np. tantiemy, tak);
• przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później. Każdy z nich zarządza swoim majątkiem samodzielnie.

Jeżeli więc przed zawarciem małżeństwa małżonkowie podpiszą umowę majątkową małżeńską wyłączającą ze wspólności majątkowej małżeńskiej przedsiębiorstwa, które po zawarciu małżeństwa zostanie założone przez jedno z nich, będzie wyłączną własnością tego małżonka.

 

III. Przeniesienie przedsiębiorstwa na jednego z małżonków przy wspólności małżeńskiej

Własność przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków można przenieść na jedno z nich. Zgodnie z art. 751 kodeksu cywilnego (dalej jako: k.c.) zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Z praktycznego punktu widzenia, najlepszym i najczęściej stosowanym rozwiązaniem w przypadku przeniesienia prawa własności przedsiębiorstwa z majątku wspólnego do majątku odrębnego jednego z małżonków, jest umowa darowizny. Umową tą obydwoje małżonkowie przenoszą nieodpłatnie własność przedsiębiorstwa (współwłasność jednego z nich) z majątku wspólnego do majątku osobistego jednego z małżonków. W konsekwencji zawarcia takiej umowy, przedsiębiorstwo wejdzie do majątku odrębnego jednego z małżonków, który staje się jego wyłącznym właścicielem i może nim dalej swobodnie rozporządzać. Warto przy tym wskazać, że jeżeli jest to darowizna dokonana pomiędzy małżonkami, to czynność ta jest zwolniona z podatku od spadków i darowizn, wymaga jednak dokonania stosownego zgłoszenia do właściwego urzędu skarbowego.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego: 

dopuszczalna jest np. umowa darowizny, dotycząca konkretnego, indywidualnie oznaczonego przedmiotu majątku wspólnego, który z woli małżonków ma wejść do majątku odrębnego jednego z nich.

Zachęcamy do skorzystania z wzoru umowy darowizny, zamieszczonego na stronie serwisu mikroporady.pl pod adresem: https://mikroporady.pl/wzory-dokumentow/prowadzenie-dzialalnosci/item/1176-umowa-darowizny.html.

 

IV. Objęcie przedsiębiorstwa jednego z małżonków wspólnością majątkową małżeńską

Małżonkowie mogą małżeńską umową majątkową rozszerzyć swoją wspólność majątkową. Oznacza to, że na podstawie takiej umowy można przedsiębiorstwo, które jest wyłączną własnością jednego z nich (majątkiem osobistym) włączyć do ich majątku wspólnego. 
Można też uczynić drugiego małżonka współwłaścicielem przedsiębiorstwa na mocy umowy darowizny (która między małżonkami nie podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych). Wówczas to przedsiębiorstwo nie będzie stanowiło składnika części majątku wspólnego małżeńskiego. Współwłasność przedsiębiorstwa będzie współwłasnością w częściach ułamkowych. Udział w przedsiębiorstwie będzie częścią majątku każdego z małżonków. 

Czynności objęcia wspólnością lub współwłasnością można także dokonać, gdy jedno z małżonków nabyło własność przedsiębiorstwa w drodze dziedziczenia i chce uczynić drugiego małżonka współwłaścicielem. Przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę wchodzą do majątku osobistego małżonków, bez względu na wspólność bądź rozdzielność majątkową. 

 

V. Rozpoznanie stanu własnościowego przedsiębiorstwa

Zgodnie z art. 45 § 1 k.r.o. każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.

Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. A contrario należy uznać, że niedopuszczalny jest zwrot „późniejszy”, czyli po podziale majątku wspólnego.

Zwrotu nakładów między majątkami małżonków mogą dokonywać małżonkowie lub byli małżonkowie. Obowiązek zwrotu nakładów nie przechodzi na nabywcę rzeczy, np. przedsiębiorstwa, na którą nakłady zostały dokonane. Odpowiedzialność z tytułu zwrotu nakładów mogą ponosić spadkobiercy zmarłego małżonka. Przez pojęcie nakładów i wydatków, zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego należy rozumieć: ,,wszystkie przysporzenia na rzecz jednej masy majątkowej, dokonane z uszczerbkiem dla drugiej masy majątkowej’’. W doktrynie przyjmuje się, iż nieistotne jest w wyniku jakiego zdarzenia takie przysporzenie nastąpiło. Źródłem może być czynność prawna, czynność faktyczna (np. połączenie rzeczy ruchomej należącej do jednego majątku z nieruchomością należącą do innej masy majątkowej), jak i jakiekolwiek inne zdarzenie. Przykładem mogą być wówczas nakłady i wydatki z majątku wspólnego na działalność gospodarczą prowadzoną przez jednego z małżonków w oparciu o majątek odrębny.

Przy zwrocie nakładów między majątkami małżonków, wyróżniamy dwie sytuacje: 

• pierwsza dotyczy nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka, 
• druga nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny.

W pierwszym przypadku wydatki i nakłady „powinny być zwrócone”, natomiast w drugim „mogą” zostać zwrócone na żądanie każdego z małżonków. 

Art. 45 k.r.o. nie ma zastosowania w przypadku nabycia za składniki majątku wspólnego przedmiotów osobistego użytku jednego z małżonków. Nie stosuje się go także, w sytuacji dotyczącej rozliczeń nakładów i wydatków między majątkami małżonków, do przesunięć przedmiotów majątkowych będących skutkiem zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej.

 

VI. Spółka cywilna małżonków

Małżonkowie mogą wspólnie założyć spółkę cywilną i tym samym zostać wspólnikami. Założenie spółki cywilnej przez małżonków nie różni się w żaden sposób od założenia takiej spółki przez wspólników, którzy małżonkami nie są. Poprzez umowę spółki (która musi zostać sporządzona na piśmie) wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. 

W sytuacji, gdy małżonkowie – wspólnicy posiadają rozdzielność majątkową (podpisali intercyzę), mogą wnieść do spółki wkłady z własnego majątku. Za zobowiązania spółki będą odpowiadać solidarnie – każde swoim majątkiem. Natomiast gdy nie została podpisana intercyza, to wspólność spółki będzie dotyczyła nie tylko wnoszonych do niej wkładów, ale także wszystkich elementów majątku, jakie zostały nabyte podczas jej prowadzenia. 

Wspólność majątkowa spółki cywilnej obejmuje zarówno wkłady wniesione przez obydwu wspólników oraz wszelkie składniki majątkowe, które zostały nabyte w czasie funkcjonowania spółki. Z uwagi na fakt, że spółka cywilna nie posiada osobowości prawnej, majątek ten nie jest majątkiem spółki, a majątkiem wspólników – czyli małżonków w tym przypadku. Tym majątkiem wspólnicy rozporządzają wspólnie. Utworzony i zgromadzony majątek nie jest majątkiem spółki, a majątkiem wszystkich wspólników. Wspólnik nie może jednak rozporządzać udziałem we wspólnym majątku ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. Nie może również domagać się w czasie trwania spółki podziału majątku wspólników. Dodatkowo, w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku ani udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.

Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej (np. na skutek rozwodu czy zawarcia intercyzy) nie powoduje rozwiązania spółki cywilnej. Podobnie rozwiązanie spółki cywilnej nie będzie miało żadnego wpływu na dalsze trwanie wspólności majątkowej małżeńskiej, a tym bardziej na samo trwanie małżeństwa.

Zgodnie z art. 33 ust. 3 k.r.o. do majątku osobistego każdego z małżonków należą prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (tj. kodeksowi cywilnemu oraz kodeksowi spółek handlowych). Tą wspólnością jest wspólność związana z uczestnictwem w spółce cywilnej. W związku z tym pomimo, że wkład wspólnika pochodzi z majątku wspólnego małżeńskiego, to prawa majątkowe wynikające z uczestnictwa w spółce wchodzą do majątku osobistego. Nie jest to jednak przesunięcie bezpowrotne. Jeżeli spółka zostanie rozwiązana, to zastosowanie będzie miał art. 45 § 1 k.r.o., zgodnie z którym każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód (patrz pkt IV). Zwrot, co do zasady, następuje jednak dopiero przy okazji podziału małżeńskiego majątku wspólnego, tj. po ustaniu majątkowej wspólności małżeńskiej.

Uwaga: przy zarządzaniu spółką nie ma znaczenia, czy małżonkowie mają wspólność majątkową czy nie z uwagi na to, że ta kwestia regulowana jest w umowie spółki cywilnej. 

Zachęcamy także do przeczytania porady: jak założyć indywidualne przedsiębiorstwo pomimo współwłasności małżeńskiej: https://mikroporady.pl/administracja/item/3814-jak-zalozyc-indywidualne-przedsiebiorstwo-pomimo-wspolwlasnosci-malzenskiej.html

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy: Dz.U.2020.1359 t.j.
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2020.1740 t.j.)
• Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych Dz.U.2022.111
• Komentarz do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Jędrejek Grzegorz, 2018