Podział majątku dorobkowego małżonka - przedsiębiorcy

Z chwilą orzeczenia rozwodu ustaje ustawowa wspólność małżeńska. Z ważnych jednak powodów sad może orzec o wcześniejszym ustaniu wspólności małżeńskiej, zanim zapadnie orzeczenie rozwiązujące związek małżeński.
Z chwilą orzeczenia rozwodu byli małżonkowie zazwyczaj oddychają z ulgą – „Uff, najgorsze już za mną", ale jest to często odczucie złudne.

Co to znaczy, że ustaje wspólność ustawowa?

Oznacza to, że dotychczasowa wspólność małżeńska, która z mocy prawa jest wspólnością łączną, zmienia swój charakter i staje się współwłasnością w częściach ułamkowych. Dopóki wspólny majątek był regulowany przez przepisy o współwłasności łącznej, żaden ze współwłaścicieli nie mógł dysponować swoim udziałem w tym majątku (art. 35 Krio), może to zrobić dopiero wtedy, gdy współwłasność staje się ułamkowa. Ale też pamiętać należy, że o tym jaką wielkość udziału w majątku małżeńskim posiadamy, ostatecznie dowiemy się albo po wydaniu prawomocnego wyroku o podziale majątku, albo jeśli uda nam się z małżonkiem w tej kwestii dogadać i podpisać ugodę. Co prawda Krio przyjmuje, że każdy z małżonków ma równe udziały w majątku małżeńskim (art. 43 par. 1 Krio), jednak po rozpadzie małżeństwa może „z ważnych powodów” domagać się podziału nierównego i wykazywać np., że ma większy wkład w powstaniu majątku wspólnego niż drugi z małżonków. Dlatego jeśli nie ma porozumienia między małżonkami co do podziału majątku małżeńskiego to decyzje w tym zakresie podejmie za nas sąd.

 

Co bada sąd przy podziale majątku dorobkowego małżonków i jakie ma to znaczenie?

Sąd musi ustalić przede wszystkim:

Co wchodzi w skład majątku wspólnego.

W przypadku małżeństwa przedsiębiorcy, a więc osoby prowadzącej działalność gospodarczą, w pierwszej kolejności należy ustalić do jakiej masy majątkowej należy zakwalifikować przedsiębiorstwo. Może ono bowiem należeć do majątku osobistego małżonka – przedsiębiorcy, do majątku wspólnego albo być przedmiotem wspólności w częściach ułamkowych (gdy zostało utworzone z majątków osobistych małżonków). Dużo wątpliwości może nastręczać także sytuacja gdy przedsiębiorstwo powstało w trakcie trwania małżeństwa ale z różnych mas majątkowych. Należy pamiętać, iż z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Jednocześnie przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków (art. 31 par. 1 Krio). Doktryna zaleca wówczas badanie proporcji tych majątków i ich wartości – zadecyduje to, z której z mas majątkowych pochodziła przeważająca część składników przedsiębiorstwa. Należy zauważyć, iż w postanowieniu z dnia 5 grudnia 2014 r. sygn. akt: III CSK 87/14, Sąd Najwyższy wskazał, iż:

1. Przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części z majątku wspólnego, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku wspólnego. Do majątku osobistego wchodzi natomiast roszczenie o zwrot nakładu czy wydatku.

2. W odniesieniu do rozważanej kwestii prowadzi to do uznania, że przedsiębiorstwo, które powstało w oparciu o środki pochodzące z majątku wspólnego i majątku osobistego wchodzi do majątku wspólnego, jeżeli małżonkowie nie umówili się inaczej. Taka kwalifikacja przedsiębiorstwa będzie więc uzasadniona tym bardziej, jeżeli małżonkowie postanowili o przynależności przedsiębiorstwa do ich majątku wspólnego.

3. Na podstawie art. 23 i art. 27 KRO małżonkowie mają wzajemny obowiązek udzielania sobie pomocy i przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny. Następstwem tego jest, wynikające z art. 45 § 1 zdanie trzecie KRO, wyłączenie możliwości wzajemnego żądania przez byłych małżonków przy podziale majątku wspólnego zwrotu wydatków (kosztów związanych z nabyciem rzeczy) i nakładów (kosztów związanych z zachowaniem, ulepszeniem, poprawieniem, naprawą, konserwacją rzeczy) zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, z wyjątkiem nakładów i wydatków, które zwiększyły wartość majątku w chwili podziału. Suma odpowiadająca zwiększeniu wartości rzeczy może w konkretnym wypadku być wyższa od wydatków poczynionych na te nakłady, jeżeli w ostatecznym wyniku wartość rzeczy wzrosła w stopniu przekraczającym poczynione wydatki, może być też mniejsza, jeżeli wartość rzeczy wzrosła w stopniu mniejszym w stosunku do wydatków.

Sąd weźmie także pod uwagę rozliczenie nakładów i wydatków poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty i z majątku osobistego na majątek wspólny dokonanych w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej. Zgodnie z art. 45 Krio;

§ 1. Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.

§ 2. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.

§ 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego.

Nastąpi także rozliczenie nakładów i wydatków, w tym spłaconych długów, dokonanych przez każdego z byłych małżonków na majątek wspólny od chwili ustania wspólności ustawowej.

Dla przykładu, w trakcie trwania małżeństwa, małżonek przedsiębiorstwa może nabyć nowe składniki przedsiębiorstwa ze środków pochodzących z majątku wspólnego. W takiej sytuacji, mając na uwadze, że przedsiębiorstwo, w analizowanym wypadku pozostające w majątku odrębnym, tworzy zorganizowana całość, składniki takie zazwyczaj wejdą do majątku osobistego małżonka-przedsiębiorcy. Pamiętajmy jednak, że jest to przedsiębiorstwo, z którego jak pamiętamy, dochód wchodzi do majątku wspólnego i służy całej rodzinie. Nie powstaje więc obowiązek zwrotu wydatków koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód rodzinie (art. 45 par. 1 Krio). Małżonkowie mogą jednak zdecydować, że prawo własności nabytych przedmiotów wejdzie do majątku wspólnego, zaś do przedsiębiorstwa wejdzie jedynie prawo korzystania z tychże przedmiotów.

Ważnym elementem we wzajemnych rozliczeniach małżonków prowadzących działalność gospodarczą jest praca jednego na rzecz przedsiębiorstwa drugiego małżonka. Choć małżonkowie mają obowiązek pomagać sobie wzajemnie i się wspierać, to jednak obowiązek ten nie obejmuje pracy jednego małżonka w przedsiębiorstwie drugiego. Ma to ogromne znaczenie szczególnie w sytuacji gdy praca ta odbywa się w sposób niesformalizowany i odbywa się bez ustalonego wynagrodzenia. Wówczas przy wzajemnych rozliczeniach dolicza się wartość usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka.

Jaki był stan majątku na dzień ustania wspólności majątkowej oraz jaka jest wartość majątku.

Rozliczeniu podlega całość stosunków majątkowych małżonków według stanu na dzień ustania wspólności ustawowej – data orzeczenia rozwodowego lub o ustaniu wspólności małżeńskiej, natomiast przedmiotem podziału jest stan czynny majątku (jego wartość) w czasie orzekania o podziale, a więc chwila zamknięcia rozprawy o podział majątku. Jakkolwiek skład i wartość majątku wspólnego małżonków obowiązany jest ustalić sąd z urzędu (art. 684 w zw. z art. 567 § 3 K.p.c.), jednakże nie zwalnia to z obowiązku zgłoszenia roszczeń i ich udowodnienia w postępowaniu przed sądem.

Dość częste są sytuacje, że po orzeczeniu rozwodu strony funkcjonują osobno, każda własnym życiem, nie myśląc o jak najszybszym podziale majątku dorobkowego. Gdy wreszcie po wielu latach zabiorą się za postępowanie działowe okazuje się np., że akcje lub udziały w ilości z chwili orzekania rozwodu mają już znacznie inna wartość – dużo większą lub dużo mniejszą. Albo majątek ruchomy, który w chwili rozwodu miał znaczną wartość, po wielu latach odwlekania z podziałem, stracił znacznie na wartości. Może być też tak, że w chwili zakończenia postępowania działowego, majątku który istniał w momencie rozwodu, już nie ma – wtedy mimo wszystko bierze się pod uwagę jego stan – w sensie ilościowym i jakościowym, z dnia orzeczenia rozwodowego.

Dlatego też nie należy zwlekać z podziałem majątku dorobkowego, by uniknąć ewentualnych rozczarowań co do kwot należnych do rozliczenia.

Jakie są udziały małżonków w majątku wspólnym.

W prawie rodzinnym funkcjonuje domniemanie, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Jednakże każdy z małżonków może żądać ustalenia innych proporcji udziału w tym majątku. Powodem takiego żądania może być duża dysproporcja co do przyczynienia się do powstania takiego majątku. Należy jednak pamiętać, że do powstania majątku dolicza się w tych samych proporcjach pracę w gospodarstwie domowym, wychowywanie i opiekę nad dziećmi. Jeśli więc np.: mąż przez cały czas trwania małżeństwa pracował i pomnażał majątek a żona w tym czasie zajmowała się domem i wychowywała dzieci, to ich udział w majątku będzie równy (art. 43 par. 3 Krio).

Sposób podziału

Podział majątku dorobkowego może być dokonany podobnie jak zniesienie współwłasności w drodze: fizycznego podziału, przyznania poszczególnych przedmiotów jednemu małżonkowi z obowiązkiem spłaty drugiego, przez podział cywilny a więc sprzedaż i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży oraz ustanowienie odrębnej własności lokali.

Autor: adw. Kamila Zagórska – ekspert z zakresu prawa rodzinnego krajowego i międzynarodowego